Zaratusztrianizm jest najstarszą objawioną religią o doktrynie ogarniającej cały świat. Wywarł on zapewne na ludzkość większy wpływ, bezpośredni lub pośredni, niż jakakolwiek inna wiara. Był religią państwową trzech kolejnych wielkich imperiów irańskich, rozkwitających niemal nieprzerwanie od szóstego wieku p.n.e. od siódmego wieku n.e. i dominujących nad większością terytoriów Bliskiego i Środkowego Wschodu. Potęga i bogactwo Iranu nadały mu olbrzymi prestiż, zaś niektóre z jego głównych doktryn zostały przejęte przez judaizm, chrześcijaństwo i islam, a także przez liczne wyznania gnostyczne. Na Wschodzie wywarł zaratusztrianizm pewien wpływ na rozwój północnego buddyzmu. W obecnych czasach czynniki zewnętrzne zredukowały społeczność zaratusztrian do drobnych mniejszości religijnych żyjących głównie w Iranie i w Indiach, jednakże wierzenia, których nauczał prorok, są na świecie nadal powszechne, choć uważane za własne przez inne ludy.

[…]

Zaratusztrianizm (zwany również zoroastryzmem) otrzymał na Zachodzie nazwę od imienia proroka, Zaratusztry, znanego starożytnym Grekom jako Zoroaster. Był to Irańczyk, żyjący w czasach dla swojego plemienia prehistorycznych, stąd też niemożliwe jest dokładne ustalenie daty jego narodzin i śmierci. Istnieją jednak przesłanki pozwalające na stwierdzenie, że rozwijał działalność w czasach, gdy epoka kamienia ustępowała wśród ludów irańskich epoce brązu, a więc prawdopodobnie pomiędzy latami 1400 i 1200 p.n.e.

Ahura Mazda i Angra Manju

Na początku dwa duchy ustaliły swoją naturę: Ahura Mazda – dobrą, Angra Mainju – złą. Ahura Mazda pogrążony był w świetle, które niektórzy nazywają Nieskończonym Światłem, jest ono miejscem jego przebywania. Angra Mainju przebywał w przepastnych ciemnościach.

Ahuramazda, Ahura Mazda (średnioperski Ormuzd, Ormazd) to w mitologii irańskiej najwyższy bóg dobra panujący grupie Amesza Spenta (czasem wliczano go do tej kategorii). Patronował kapłanom i sam był kapłanem, a ściślej wzorcem kapłana. Najdawniejsze wyobrażenia o Ahuramazdzie świadczą o jego identyfikacji z nocnym niebem; później epifanią boga stał się ogień. Ostatecznie mitologia Ahuramazdy zaczęła eksponować duchowy charakter boga: wynikał stąd wymóg składania mu duchowej ofiary (dopuszczalna była także ofiara z mieszaniny haomy i mleka). Ahura mazda myślą stworzył świat i wszystkie byty. Nic nie mogło ujść jego bystremu spojrzeniu. Był znawcą tajemnych (magicznych) zaklęć. Wybrał Zaratusztrę i ostatecznie zwycięży siły złą, a każda istota zda mu sprawę ze swego życia.

Angra Mainju (średnioperski Aryman, Ahriman) to najwyższe bóstwo zła, przeciwstawne Ahuramazdzie. Aryman stworzył węże i smoki, przeciwnikiem Zaratusztry i kusicielem ludzi. Jako absolutna odwrotność Ormuzda stał się jego równorzędnym antagonistą w alce o władzę nad światem wciągu czterech trójtysiącletnich okresów. Chwile niepowodzeń w tej walce równoważył sobie momentami sukcesów, ostatecznie jednak poniesie klęskę, a świat zostanie oczyszczony roztopionym metalem.

Amesza Spenta – Nieśmiertelni Święci

W mitologii irańskiej sześć lub siedem bóstw (duchów, geniuszy), pierwszych tworów Ahuramazdy, stanowiących jego najbliższe otoczenie. Samego Ahuramazdę także wliczano czasem do tej grupy. Poglądy na płeć Amesza Spenta ewoluowały od neutralności do męskości, choć boginią była Armaiti. Bóstwa te patronowały żywiołom i roślinom. Stopniowo utraciły swą indywidualność i traktowano je jako jedno bóstwo.

Armaiti, Armataj, Spenta Armaiti (średnioperski Spandarmat, nowoperski Esfandarmaz) “Cierpliwość, Święta Cierpliwość” – patronka ziemi, rolników i rolnictwa, personifikacja cierpliwości i pobożności.

Asza Wahiszta, Arta Whiszta (średnioperski Ardwahiszt, nowoperski Ordibeheszt) “Prawda, Najlepszy Porządek” – personifikował idealny ład panujący w świecie materialnym społecznym i duchowym. Jednocześnie był duchem ognia, stąd najwyższy kapłan wspólnot zaratusztriańskich traktowany był jako ludzka manifestacja Aszy Wahiszty. W późniejszej tradycji Asza Wahiszta przekształcił się w wyobrażenie o niebiańskim raju u jego duchu zwanym Ordo-Beheszt.

Amertat i Haurwatat (średnioperski Amurdad, nowoperski Mordad; średnioperski Hordad, nowoperski Xordad) “Nieśmiertelność i Zdrowie” – nierozłączna para dobrych duchów. Amertat patronowała roślinności, Haurwatat zaś – zdrowiu cielesnemu, życiu i wodzie.

Chszathra Wairja (średnioperski Szahrewar, nowoperski Szahriwar) “Królewskość Zwycięska” – personifikacja władzy pochodzącej od Ahuramazdy, początkowo patron kamiennego nieba, a później metali, zktórych kuto zbroje i broń wojowników.

Spenta Mainju (Duch Świętości) – twórca świata realnego, stąd interpretowano go jako twórczą hipostazę Ahuramazdy.

Wohu Mana (średnioperski Wahman, nowoperski Bahman) “Dobra Myśl” – dobry, jasny bóg personifikujący dobrą myśl, pierwszy z Amesza Spenta, w obrębie których wchodził w skład najwyższej triady z Ahuramazdą iAsza Wahisztą. Patronował bydłu i wspólnotom osiadłych pasterzy, był wrogiem suszy.

Haoma

(średnioperskie homa, hom) to:

• boski napój halucynogenny,
• bóstwo personifikujące ten napój,
• i niezidentyfikowana roślina z której ten napój przygotowywano.

Uroczysta ofiara z haomy gwarantowała trwałość światu i nieśmiertelność wiernym. Wypicie haomy dawało zdrowie, siłę, zwycięstwo, wiedzę, wzrost. Bóg Haoma, boski kapłan, czczony był jako opiekun domostwa, wspólnoty i kraju; zdolny był oddalać nienawiść wrogów. Zielonooki Haoma tracił stopniowo swoje znaczenie, najpierw na skutek niechęci Zaratusztry, który co prawda początkowo oddał mu cześć, ale ostatecznie odżegnał się od spożycia napoju. Z rośliną haoma próbuje się identyfikować muchomor, rabarbar, konopie lub przęśl.

Zaratusztra i haoma

Zaratusztra (Zarathusztra, Zoroaster)

Prorok i twórca religii od jego imienia zwanej zaratusztrianizmem (zoroastryzmem), najprawdopodobniej postać historyczna (żył między Xv a XIII lub X a VI w. p.n.e.). Stworzona przez Ahuramazdę dusza Zaratusztry od początku czasów przebywała w pniu haomy i stąd przeszłą w ciało Puruszaspy, męża sprawiedliwego, czwartego człowieka wyciskającego haomę, a przez niego w łono Dughdy jaśniejącej blaskiem od urodzenia. Maleńkiego Zaratusztrę zamierzali zabić kaparowie, rzucali go więc do ognia, do wilczej jamy i pod kopyta stada krów oraz tabunu koni, ale przyszły prorok cudownie ocalał. Chciał go także uśmiercić lub przekupić obietnicą wielkiej władzy sam Angra Mainju, który zresztą w momencie narodzin Zaratusztry zbiegł przerażony z Ziemi. Natchniony napisał Awestę, objawienie Ahuramazdy. Początkowo nie został uznany przez swoją wspólnotę, a nawet zbiegł z kraju przed prześladowaniami króla-czarnoksiężnika Duraszrawa. Ostatecznie jednak naukę Zaratusztry przyjęli możnowładcy oraz Wisztaspa, który patronował jej rozpowszechnianiu. W wieku siedemdziesięciu siedmiu lat zginął z reki Turańczyka Bratrokresza. Z przechowywanego w jeziorze Kasawa nasienia Zaratusztry (które trzykrotnie spadło na ziemię, gdy prorok zbliżał się do Hwogwi – jednej ze swoich żon) u schyłku czasów przyjdą na świat trzej synowie zwani Saoszjantami:

• Huszetar,
• Huszetarma,
• Saoszjant.

Polecana literatura:

Boyce Mary, Zaratusztrianie, Łódź 1988,

Kempiński Andrzej M., Encyklopedia mitologii ludów indoeuropejskich, Warszawa-Poznań 2001,

Składankowa Maria, Zoroaster i magowie, Warszawa 1963

Składankowa Maria, Mitologia Iranu, Warszawa 1989

Wnuk-Lisowska Elżbieta, Irański mit kosmologiczny w świetle Awesty i Bundahiszmu, Kraków 1996

Opracował: Mateusz Kłagisz