Mateusz Kłagisz, Uniwersytet Jagielloński

Wykład wygłoszony 5 grudnia 2008 roku w czasie konferencji Orientalne tkaniny w Polsce – gust czy tradycja? Z okazji 325. rocznicy odsieczy Wiednia zorganizowanej przez Muzeum Narodowe w Krakowie i Polskie Stowarzyszenie Sztuki Orientu. Tekst stanowi skrót artykułu, który ukazał się w tomie pokonferencyjnym – “Tkaniny orientalne w Polsce – gust czy tradycja?”, red. B. Biedrońska-Słotowa, Warszawa 2011.

Głównym celem tego artykułu jest zwięzłe przedstawienie suzani, jednego z najpiękniejszych przykładów rękodzieła ludowego Tadżyków i Uzbeków – dwóch narodów zamieszkujących wraz z Karakałpakami, Kazachami, Kirgizami oraz Turkmenami współczesną Azję Centralną. Należy w tym miejscu podkreślić bliskość obu nacji, wskazując między innymi na fakt, że najstarsze centra kultury tadżyckiej (Buchara, Nur-Ata oraz Samarkanda) znajdują się na obszarze dzisiejszego Uzbekistanu.

Środkowoazjatycka sztuka hafciarska, uznawana za jeden z najpowszechniejszych przykładów sztuki użytkowej w Uzbekistanie, nazywa się po tadżycku gulduzi, a po uzbecku kaszta. Ten rodzaj rękodzieła ludowego reprezentowany jest przez różne wyroby artystyczne, między innymi suzani, borpusz, dżojnamoz czy też qars. Każda z wyżej wymienionych nazw określa inny typ wyszywanej tkaniny, np. suzani to tkanina wielkoformatowa, borpusz natomiast jest od niego mniejsze.

Typ chodżencki (płn. Tadżykistan) XIXw.

Podobne uwagi dotyczą strojów ludowych, które ozdabia się wzorami przypominającymi te z suzani. Tego typu motywy nanosi się również na pościel czy poszewki. Są to jednak inne wyroby i określanie ich mianem suzani jest błędem chociaż w Europie przyjęło się już nazywanie ich tym, wspólnym mianem. Mimo to wszystkie są przykładami środkowoazjatyckiej sztuki haftowania tkanin, czyli tadż. gulduzi, uzb. kaszta.

Poszczególne egzemplarze suzani mają kształt kwadratu lub prostokąta i są wielobarwne, stonowane lub krzykliwe kolorystycznie, o geometrycznych lub zgeometryzowanych uproszczonych motywach roślinnych, bardzo rzadko zwierzęcych czy ludzkich. W tradycyjnych społeczeństwach Azji Środkowej ich wyszywaniem zajmowały się kobiety, a umiejętność ta była przekazywana z pokolenia na pokolenie. Co ciekawe, współcześnie także mężczyźni uczestniczą w produkcji suzani. By wyjaśnić tę kwestię, musimy rozróżnić te tkaniny, które kobiety wyszywają ręcznie na użytek własny bądź też rodziny, od tych, które mężczyźni produkują w specjalnych szwalniach. Pewne jest to, że współudział mężczyzn w przygotowywaniu projektów suzani oraz bezpośrednio w ich produkcji to wynik zmian, które zaszły w społeczeństwach środkowoazjatyckich w czasach radzieckich.

Społeczeństwo tadżyckie oraz uzbeckie traktuje haftowanie suzani jako rodzaj rzemiosła, stąd kobietę, która z racji swojego wieku i doświadczenia uczy przyszłe adeptki tej sztuki, określa się mianem mistrzyni (tadż. usto, uzb. usta), a tę, która wymyśla wzory i nanosi na materiał – projektantką (tadż. i uzb. kalamkasz).

Głównym przeznaczeniem kolorowych suzani pozostaje funkcja dekoracyjna. Równowaga między ozdobami a rozmiarami izby poświadcza wyczucie artystycznego smaku przez właścicieli. Wyszywane tkaniny w swojej różnorodności, formie, kolorystyce i motywach nigdy nie sprawiają wrażenia chaosu. W kombinacji dają efekt harmonicznej jedności barw, zależnej od rozmieszczenia większych przedmiotów. Dlatego też suzani oraz borpusz wieszane są na ścianach na wprost wejścia do pokoju, tak by wzrok każdego, kto wchodzi do izby, spoczął natychmiast na nich. Mniejsze przedmioty wypełniają pozostałą przestrzeń.

Typ ura-tiubski (płn. Tadżykistan) XIXw.

Suzani nie stanowi jednolitego pod względem ornamentyki i kolorystyki typu dużych haftowanych tkanin. Każdy rejon ma swoje własne wzory i zestawy barw. W Uzbekistanie wyszywa się cztery podstawowe rodzaje suzani:

– typ bucharski (Buchara),
– samarkandzki (Samarkanda),
– szahrisabzki (Szahrisabz) oraz
– fergański (Fergana).

Suzani haftowane w Tadżykistanie:
– typ chodżencki (Chodżent),
– ura-tiubski (Ura-Tiube),
– kanibadamski (Kanibadam),
– isfarski (Isfara) oraz
– asztski (Aszt).

Za tło służy tkanina bawełniana lub jedwabn, a współcześnie także syntetyczna. Często są to tak duże płachty, iż najpierw fastryguje się je razem, następnie nanosi wzór, rozpruwa i wyszywa oddzielnie. Dopiero gdy ostatni element jest już gotowy, zszywa się poszczególne części ponownie razem. Po zakończeniu pracy hafciarki obszywają brzegi suzani taśmą, a dziś także koronką lub frędzlami. Czasami doszywają także „uszy”, dzięki którym całość można zawiesić na ścianie. Aby nadać tkaninie masywności i zabezpieczyć ją przed rozpruciem, podszywa się gotowy wyrób innym, mniej szlachetnym materiałem.

Typ isfarski (płn. Tadżykistan).

Jak się zdaje, pierwotna kolorystyka suzani była dość ograniczona. Wykorzystywano ręcznie produkowany jedwab w kolorze białym. Tkaniny kolorowe dostarczali zaś rosyjscy kupcy, prężnie działający w tym rejonie Azji zwłaszcza na przełomie XIX i XX w. Współcześnie, kolorystyka tła jest różnorodna: od barwy białej przez beżową, czerwoną, żółtą, niebieską, zieloną aż po czarną. Gama barw nici naturalnych (bawełnianych i jedwabnych) oraz syntetycznych także jest bogata. Początkowo i ta paleta była dość ograniczona, lecz została poszerzona dzięki rozwojowi przemysłu w tej części Azji na początku XX wieku. Przepisy na skuteczne i trwałe farbowanie barwnikami naturalnymi nici przechowywane były pierwotnie przez poszczególne rodziny zajmujące się hafciarstwem jako sekret rodowy. Także dziś część nici wykorzystywanych podczas wyszywania jest barwiona naturalnie, zgodnie z dziewiętnastowiecznymi recepturami.

Bardzo często suzani ma kompozycję zamkniętą. Fakt zamknięcia całej kompozycji zdaje się być jednym z tych elementów, które odróżniają je od np. dżojnamoz o kompozycji otwartej u dołu. Centralnym elementem ornamentyki jest rozeta, jedna duża lub kilka mniejszych (zazwyczaj od sześciu do dziewięciu) rozmieszczonych równomiernie. Pośród suzani, które znajdują się w kolekcji Galerii Persja, znajdujemy także przykłady tkanin o dwóch lub trzech tarczach. Spotyka się również takie, na których wyhaftowano ich aż dwanaście.

Rozety zajmujące centralne miejsce na tkaninie otoczone są drobniejszymi wzorami roślinnymi. To właśnie ten rodzaj dekoracji dominuje na płaszczyźnie. Pąki, drobne liście, proste lub wijące się łodygi kwiatów i płatki pokrywają wolną przestrzeń, wypełniając ją mniej lub bardziej szczelnie. Do bardzo rzadkich motywów należą wzory zwierzęce czy sylwetki ludzi. Uważa się, że wiele z tych motywów ma charakter magiczny.

W tym miejscu warto podkreślić, że wzory identyczne lub bardzo podobne do tych, którymi pokrywa się suzani, nanosi się także na borpusz, dżojnamoz oraz ubrania. Może to prowadzić do nieporozumień i określenia mianem suzani wyrobu, który nim nie jest i posiada swoją własną nazwę, np. borpusz. O ile głównym motywem suzani jest rozeta, pojedyncza lub w kompozycji od sześcio- do dziewięcioelementowej, o tyle głównym motywem tkaniny borpusz pozostaje zazwyczaj dysk słoneczny.

Zdarza się, że hafciarka umieszcza na suzani rok wyszycia. Czasami są to jakieś inne informacje pomagające określić datę powstanie tkaniny. W kolekcji Galerii Persja znajduje się tkanina z napisem Mocквa ’80 oraz Olimpiada. Aż dziw, że zabrakło tam maskotki moskiewskiej olimpiady, niedźwiadka Miszy. Być może dlatego, że wzory zwierzęce są rzadkie? Inne elementy umieszczane na tkaninach to krótkie sentencje (zazwyczaj życzenia), a czasami wierszyki.

W poszczególnych rejonach Tadżykistanu i Uzbekistanu stosowane są różne zestawy kolorów. Na tkaninie ura-tiubskiej przeważa barwa żółta, biała, fioletowa i zielona. Na samarkandzkiej kolor żółty bywa kontrastowany z niebieskim, fioletowym i karmazynowym, a czerwony z czarnym, żółtym, różowym i niebieskim. To waśnie dobór barw na zasadzie kontrastu stanowi o atrakcyjności tkaniny, która przyciąga wzrok nawet wbrew woli oglądającego. Znów powraca jej magiczny charakter.

Ważną cechą kompozycji pozostaje symetria jej wzorów. Nie zawsze jest ona idealna. Często można zauważyć, że choć projektantka i/lub hafciarka (hafciarki) starała się zachować symetrię między prawą a lewą częścią kompozycji, to została ona złamana przez zaburzenia we wzorze lub choćby inny dobór barw. Czasem takie „błędy“ wykonuje się z premedytacją gdyż mają one znaczenie ochronne, talizmaniczne.

Typ bucharski (zach. Uzbekistan) XIXw

Bardzo często suzani wyszywa się z okazji wesela, ponieważ bogato zdobione wyszywanki mają zapewnić nowożeńcom szczęście i pomyślność na nowej drodze życia. Panna młoda, ukryta pod haftowanym welonem, wchodziła do domu pana młodego wraz ze swym posagiem, na który składały się między innymi zdobione bogato poduszki, prześcieradła i poszwy. Całość stanowiła wyposażenie ich wspólnego małżeńskiego łoża w pokoju nocy poślubnej (tadż. hadżla), a docelowo także przyszłego mieszkania.

Myśląc o suzani jako o gwarancie szczęścia, powodzenia i pomyślności możemy pokusić się o porównanie tej tkaniny do talizmanu lub amuletu (tadż. tumor, ta’wiz). Ich zadanie sprowadza się przecież do ochrony właściciela przed powszechnym w tej części świata przekonaniem o niszczącej mocy złego oka (tadż. czaszm-i bad). Przyciągając wzrok swoją kolorystyczną krzykliwością, tkanina oddala ewentualne złe spojrzenie zawistnika/ zawistnicy od domowników.

W przeszłości tkanina suzani pełniła ponadto funkcję inwestycji majątkowej, sposobu ulokowania kapitału, który w miarę potrzeb można było spieniężać. Podobną rolę w całej Azji Środkowej odgrywał i wciąż odgrywa ręcznie tkany dywan. Kobierzec może być doskonałym sposobem na ulokowanie w nim funduszy na nieprzewidziane wypadki w przyszłości. Dobry, zadbany, właściwie przechowywany dywan, z czasem zyskuje na wartości.

Podsumowując: zauważamy, że tkanina wyszywana z okazji wesela pełni trojaką funkcję. Po pierwsze, jest wartościowym prezentem, posagiem panny młodej, kapitałem na nowe życie. Po drugie, pełni rolę dekoracji pomieszczeń mieszkalnych. Po trzecie i może najważniejsze, zapewnia pomyślność nowożeńcom. Suzani odgrywa więc bardzo ważną rolę w kulturze środkowoazjatyckiej. Nie powinien zatem dziwić nas fakt, że każdą tkaninę przygotowuje się pieczołowicie, stosując nie tylko przemyślane kompozycje oraz idealnie dobrane kolory (zgodnie z lokalnym gustem i tradycją), lecz także zapełniając płaszczyznę odpowiednimi haftami.

Ostatnio w naszej części świata doceniono niepowtarzalny urok suzani. Tkaniny, która przyciąga wzrok, by odpędzać złe moce. Tkaniny, która zapewnia pomyślność. Tkaniny, która, choć może zdawać się naiwna w formie i projekcie, pozostaje jednak doskonałym przykładem żywotności twórczości ludowej w tamtej części świata. Niepowtarzalna różnorodność ornamentu, harmonia proporcji, piękno i elegancja detali, jak również wysoka jakość wzoru, wszystkie te elementy, fascynując widza, sprawiają, że zastanawia się on nad magiczną siłą ludzkich dłoni.

Literatura:

Biedrońska-Słota B., Ścieżka przez raj. Tkaniny ze Środkowego i Dalekiego Wschodu, w: Gazeta Antykwaryczna 01-02 (106-7) 2005. [Artykuł dostępny w Internecie: www.sztuka.pl, odczyt dnia: 18.01.2009]
Hali Magazine, issue 30 vol. 8, no 2, April/May 1986, p. 44-51.
Penkala-Gawęcka D., Medycyna tradycyjna w Afganistanie i jej przeobrażenia, Wrocław 1988.
Popularny Atlas Świata PPWK, Warszawa-Wrocław 1991.
Summer Ch., Suzani from Urgut: Contemporary Observations, [w:] TAASA Review vol. 13, no. 3, Potts Point 2003, p. 4-7.
Tschepelewezkaja G.L., Sucharewa O.A., Suzani Uzbekistans, Hamburg 1991.
Literatura w języku rosyjskim
Maxмaдoв Б., Taджикиcтaн, Texepaн 1994. [Album w języku tadżyckim, perskim, rosyjskim i angielskim].
Mopoзoвa A., Maшиннaя дeкopaтивнaя вышивкa Yзбeкитcaнa, Ташкент 1960.
Нурджанов Н.Х., Таджикская вышивка, Москва 1979.
Πисрчик A.K., Народное прикладное искусство Таджиков, Душанбе 1987.
Paccyдoвa P., Ўзбeк кaштaчилик caнъaти. Узбeк xyдoжeствeнный шoв, Тaшкнeт 1961.
Ремпель Л.И. (red.), Искусство Советского Узбекистана 1917-1972, Москва 1976.
Сухapeвa O.A., Kocтюм нapoдoв Cpeднeй Aзии, Mocквa 1979.
Сухарева О.А. Ходжентские сузани, [w:] Этнографиа Таджикистана. Сборник статей, Душанбе 1985, s. 29-36.
Таджикские сувениры. Tadjik Souvenirs. Les Souvenirs tadjiks. Souvenirs aus Tadshikistan. Москва s.d. [prospekt reklamowy wydany przez Hoвoэкcпopт CCCP z siedzibą w Moskwie]
Чeпeлeвeцкaя Г.Л., Сузани Узбекистана, Ташкент 1961.
Maszynopisy A.K. Pisarczik [teczka nr 54/II]:
Пpoизвoдcтвo и купля-пpoдaжa – 10 stron z licznymi uwagami autorki na marginesie.
Ocнoвныe этaпы paзвития нуpaтинcкoй вышивки – 10 stron.
Ткaни в cтapиннoй нуpaтинcкoй oдeждe – 7 stron.

Suzani – przykłady
Zamieszczone powyżej reprodukcje suzani pochodzą z albumu autorstwa N.H. Nurdżanowa (1979).