Persja
Persja.
Kraj w południowo-zachodniej Azji, którego urzędowa nazwa została 1935 zmieniona na Iran. Od początku I tysiąclecia p.n.e. zasiedlona przez Persów, od VII w. pod władzą Achemenesa (protoplasty dyn. Achemenidów) i jego następców; w końcu VII w. uzależniona od Medii. Cyrus II Starszy w przymierzu z Babilonią obalił dyastię. medyjską, ok. 550 zdobył jej stololicę – Ekbatanę i w ciągu ok. 25 lat podporządkował sobie cały azjatucki Wschód; państwo podzielił na jednostki administracyjne, tzw. satrapie; w wyniku ciągłych wojen wzrosła liczba niewolników i doszło do wytworzenia się niewolnictwa tzw. typu pałacowego. Syn Cyrusa II Starszego, Kambyzes II (529-522) podbił Egipt, nie zdołał jednak opanować odśrodkowych dążeń ludów irańskich, czemu sprostał Dariusz I Wielki (522-486), reorganizator państwa; za jego rządów m. in. rozbudowano system poczty i dróg królewskich, opracowano nowy kodeks praw, system monetarny oparto na złocie i srebrze; rozpoczął się okres rozkwitu staroperskiej sztuki i architektury; Dariusz rozszerzył granicę państwa o satrapie Gandharę i Skutari (część Tracji); dalsze podboje zostały wstrzymane przez opór Scytów (513) i Greków; tzw. powstanie jońskie (500-494) dało początek wojnom perskim, niepomyślnym dla państwa Achemenidów, które w następnym okresie zaczęło stopniowo ulegać rozkładowi; główne przyczyny to:
- gospodarka typu naturalnego wskutek małego obrotu pieniężnego, a dużych danin, prowadząca do tezauryzacji skarbu państwa, skupienie wielkich dóbr ziemskich w rękach arystokracji, wywołujące niezadowolenie wśród ludności,
- oraz przestarzała organizacja wojska.
W 334-331 Persja została podbita przez Aleksandra III Wielkiego; po jego śmierci i walce diadochów większość ziem państwa perskiego przeszła do Seleukidów, Iran zaś i część Mezopotamii od połowy III w. p.n.e. weszły w skład Partii Arsacydów, 226 n.e. obalonych przez dynastię Sasanidów, odnowicieli państwa (zw. średnioperskim). Sasanidzi ujednolicili organizację administracyjną, zakładali miasta, rozwijali handel (m.in. powstanie systemu płatniczego za pomocą czeków), wprowadzili zyskowne monopole (zwł. produkcji jedwabiu); dążąc do jednolitości ideologicznej, oparli się na zoroastryzmie jako religii państwowej; po zreformowaniu armii (zastosowanie ciężkiej jazdy) prowadzili ze zmiennym szczęściem nieustanne wojny z Rzymem (później cesarstwem wschodniorzymskim) o tereny na Bliskim Wschodzie. W VII w. większość tych ziem zajęli Arabowie; 637-651/652 zagarnęli również państwo Sasanidów, które pod względem swej organizacji oraz osiągnięć w sztuce i literaturze stanowiło ważny etap w historii ludów irańskich.
Persepolis (fot. Kijanusz Dża’fari)
- Tahirydów w Chorasanie (821-873),
- Safarydów w Sistanie (ok. 866-900),
- Samanidów w Bucharze (900-999),
- Bujidów w Bagdadzie (945-1055);
Ich dwory stanowiły ośrodki kultury perskiej. Od końca X w. na tereny Persji zaczęły od południowego-wschodu napływać turkmeńskie plemiona Oguzów; w połowie XI w. plemiona te, przewodzone przez dynastię Seldżuków, opanowały Persję; Seldżucy utworzyli kilka państw; ugruntował się wtedy wojsk. system nadań ziemi (ikta, timar). 1220-56 mongolskie wojska Czyngis-chana pustoszyły tereny Persji, ludność w znacznej mierze wymordowano; w wyniku podziału imperium mongolskiego Persja przypadła chanowi Hulagu, założycielowi dynastii Hulagidów (Ilchanów, XIII-XIV w.), których polityka fiskalna doprowadziła rolnictwo do ruiny. Po upadku Hulagidów na terenie Persji powstało kilka państw feudalnych, z których największe znaczenie miało państwo Mozaffarydów (1314-87) ze stolicą w Isfahanie. W końcu XIV w. Persja znalazła się wśród krajów podbitych przez Timura, który ponownie zniszczył tereny Persji. Potomkowie Timura prowadzili między sobą stałe wojny. Na przeł. XIV i XV w. ziemie nadawane w lenno (wg systemu ikta) przeszły we władanie dziedziczne, co wraz z osłabieniem więzi ekonomicznych między prowincjami pogłębiło rozdrobnienie feudalne kraju. Z upadku wydźwignęła Persję dynastia Safawidów (1502-1736); przekształcili oni Persję w nowoczesne państwo, nawiązali stosunki dyplomatyczne i handlowe z krajami europejskimi (m.in. z Polską), a także rozwinęli gospodarkę; religią państwową ustanowili islam szyicki (imamizm); sprzeczności wewnętrzne, liczne wojny i bunty ludności osłabiły Persję; kres panowaniu Safawidów położyli Afganowie, którzy 1722 opanowali kraj, pustosząc go i ograbiając; wyparł ich, a także doprowadził do usunięcia wojsk państw sąsiednich Nader Szah; po jego śmierci, po okresie anarchii i walk o władzę, 1749 zwyciężył Karim Chan, a założona przez niego dynastia Zand panowała do 1794. Następnie Persją rządziła dynastia Kadżarów; Persja stawała się coraz bardziej zależna od kapitału zagranicznego; wybuchały powstania; za panowania Nasera ad-Dina (1848-96) została półkolonią państw europejskich (rywalizacja Wielkiej Brytanii i Rosji). Wraz z modernizacją kraju i napływem obcego kapitału przenikały do Persji nowe idee społeczno-polityczne, zaczęto domagać się gruntownych reform; próby wprowadzenia takich reform podjęte przez wezyra szacha Nasera ad-Dina, mirzę Taki Chana, zakończyły się jego straceniem 1851. W 1905-11 trwała rewolucja społeczna w Persji; szach został zmuszony do podpisania 1906 aktu ustanowienia konstytucji oraz do zwołania parlamentu; konstytucja ograniczyła władzę szacha, zreformowała sądownictwo na wzór europejski, zapewniła swobody obywatelskie, służyła jednak interesom warstw uprzywilejowanych; powstały wówczas komitety demokratyczne samorządu ludności (andżomany), które domagały się od parlamentu wydania ustawy przeciwko łapownictwu i pożyczkom zagranicznym; Wielka Brytania i Rosja, obawiając się wzrostu nastrojów rewolucyjnych, zawarły porozumienie dzielące Persję na strefy wpływów: brytyjską i rosyjską (1907); 1908 szach rozwiązał parlament; rozpoczęła się walka o jego przywrócenie, oddziały rewolucyjne zdobyły Teheran, szach Mohammad Ali uciekł za granicę, na tron wstąpił jego syn Ahmad, który przywrócił konstytucję i parlament; rewolucja została stłumiona 1911 przez brytyjskie i francuskie wojska interwencyjne oraz rodzimą reakcję.
A.T. OLMSTEAD Dzieje imperium perskiego, Warszawa 1974.
D. MORGAN Medieval Persia 1040-1797, London and New York 1988.
Literatura.
Najstarsze zabytki piśmiennictwa perskiego, zanotowane w języku staroperskim w formie naskalnych napisów klinowych, pochodzą z ok. VI w. p.n.e., najcenniejsze i najdłuższe – z okresu panowania Dariusza I Wielkiego i Kserksesa I. Najstarszym zaś zabytkiem pisanym w języku staroirańskim jest święta księga Awesta. Pierwsze dokumenty pisane w języku średnioperskim (pahlawi) pochodzą prawdopodobnie z II w. p.n.e. (dokumenty państwowe, umowy). Literatura w języku pahlawi rozwijała się w II-VII w. n.e.; były to teksty religijno-moralizatorskie (m.in. Pandnamak-i Zaratuchszt, Datestan-i denik), epicko-historyczne (Chodajname), poezje (Kalila we Dimna, wersja pahlawijska). Po podboju arabskim (poł. VII w.) język arabski stał się również w Persji językiem ogólnie obowiązującym i Persowie zaczęli tworzyć w tym języku. Z chwilą jednak powstania na połnocno-wschodnich terenach częściowo niezależnych państw (Tahirydów, Samanidów, Ghaznawidów), w poł. VIII w. zaczęła się rozwijać literatura w języku nowoperskim (farsi), używanym początkowo w dworskiej poezji panegirycznej (stąd też zwanym dari ‘dworski’). Życie kulturowe bujnie rozkwitało na dworze Samanidów (X w.), gdzie tworzyli Rudaki oraz Daghighi – inicjator eposu heroicznego Szahname, rozwiniętego twórczo przez Ferdousiego; tu też powstało pierwsze dzieło perskiej prozy artystycznej Sindbadname. Ukształtowały się wówczas, lub zostały przyswojone, główne gatunki poezji (kasyda, gazel, masnawi) oraz kanony metryki, system rymów, poetyckich figur, tropów itp. Drugim ośrodkiem życia kulturowego był dwór dynastii Ghaznawidów (X-XI w.), gdzie tworzyli poeci Onsori, Farruchi z Sistanu; na dworze sułtanów seldżuckich (XI-XII w.) tworzyli poeci-panegirycy (Anwari, Chaghani); jako reakcja na wzmożony nacisk władzy państwowych rozwijała się literatura mistyczno-filozoficzna (Omar Chajjam i Naser-e Chosrou). Proces arabizacji znalazł odbicie w prozie mistycznej; powstały wówczas: historia Persji w okresie Ghaznawidów Tarich-e Bajhaghi, będąca wzorcem stylistycznym współczesnej perskojęzycznej prozy afgańskiej, traktat Nezam al-Molka Sijasetname oraz najstarsza znana powieść perska Sadagha Sziraziego Samak-o Ajjar (1189); nurt przeciwstawny panegiryzmowi stworzyli poeci mistycy (m.in. Sanai, F.M. Attar). Żyjący w tym okresie przedstawiciel eposu romantycznego Nezami stworzył 5 poematów (Chamse), które stały się formalnym i tematycznym kanonem dla następnych pokoleń poetów. Najazd Mongołów w 1. poł. XIII w. zahamował rozwój życia kulturalnego, które przeniosło się na tereny południowo-zachodniego Iranu. Najwybitniejsi twórcy tego okresu to: Sadi (Gulistan), najświetniejszy poeta gazelu – Hafez, poeta mistyk Dżalaluddin Rumi, satyryk Obejde Zakani; odrodziło się i spotęgowało tworzenie nowych odmian, wariantów czy wersji wątku już istniejącego (np.: Szahname, Chamse), rozwinęła się również proza artystyczna; formalnego odnowienia eposu romantycznego dokonał żyjący w Indiach Amir Chosrou Dehlawi, piszący kwiecistym stylem indyjskim. Niszczące kraj podboje Timura (XIV w.) ponownie zahamowały rozwój literatury perskiej, której epigońskim ośrodkiem stał się Herat (twórczość ostatniego klasyka, poety mistyka N. Dżamiego).
Okres poklasyczny, związany z panowaniem dynastii Safawidów (XVI-ok. poł. XVIII w.), przyjęto nazywać okresem upadku literatury perskiej; można w nim wyróżnić twórczość Hatefiego oraz przedstawiciela stylu indyjskiego Alego Sa’eba. XIX-wieczna Persja rządzona przez dynastię Kadżarów przywróciła poczucie spokoju i bezpieczeństwa; w literaturze nastąpił nawrót do stylu klasycznego i uproszczenie słownictwa, wzrosły wpływy europejskie; wybitnym poetą był Chaani, epigonem dawnych klasyków – Mohammad-e Szafi (Wisal); w prozie reformatorzy uprościli styl. W 1851 została w Teheranie założona pierwsza wyższa uczelnia Dar-ol-Fonun, zaczęło się rozwijać drukarstwo, pojawiły się gazety (1839) i czasopisma. Początek XX w. to okres wewnętrznego rozprężenia i walki o reformy społeczne (konstytucja), czego odzwierciedleniem jest poezja A. Ghazwiniego, proza Gilaniego i Jazdiego; rozwinęła się powieść historyczna (Kermani, Chosrowi) oraz publicystyka. Najnowszy okres rozwoju literatury perskiej datuje się od przewrotu Rezy Szaha Pahlawiego (1925). Dominująca początkowo w prozie powieść historyczna (Dżalali, Dżawad Fazel, M.A. Chalili) ustąpiła powieści obyczajowej (A. Dehati, M. Hedżazi, M.A. Afghani, M. Doulatbadi, Golsziri, A. Mahmud, A. Taghiri, Dżalol-e al-Ahmad) i nowelistyce (M.A. Dżamalzade, S. Hedajat, S. Nafisi, B. Alawi, S. Czubak). W poezji tego okresu istniały 2 nurty:
- do pierwszego należała poezja w formach klasycznych, posługująca się językiem prostym, często potocznym, pozbawionym mistycznej symboliki i rozbudowanych figur stylistycznych, o tematyce społeczno-politycznej i obyczajowej; prekursorami jej byli: E. Parwin oraz Eszghi i I. Mirza, którzy swoją twórczość poświęcili głównie sytuacji kobiety irańskiej, piętnując przejawy niesprawiedliwości społecznej.
- drugi nurt to poezja “buntownicza”, zwana także “nową poezją”, odrzucająca zarówno formy, jak i treści poezji klasycznej; zapoczątkował ją Nima. Juszidż, który wprowadził do liryki nowe tematy i formy (wiersz sylabiczny, sylabotoniczny, biały, wolny) i zerwał z klasyczną regułą monorymu, stosując rymy przeplatane i okalające; najwybitniejsi przedstawiciele tego nurtu to: F. Farrochzad (poetka), M.H. Szahrijar, A. Szamlu, A. Sales, N. Nader, Saje, F. Tawalloli, E. Szahrudi, S. Kasrai.
Twórczość dramatyczną reprezentują: S. Hedajat, S. Czubak, A. Nasirijan, B. Sadeki, Saedi, M. Naalbandi, M.A. Behazin, E. Tabari; najwybitniejsi prozaicy: A.M. Afghani, M. Doulatbadi, Golsziri, A. Mahmud, A. Taghiri, Dżalol-e ol-Ahmad; rozwija się również publicystyka.
Sztuka.
Sztuka perska jest związana z okresami panowania Achemenidów, Seleukidów, Partów i Sasanidów (poł. VI w. p.n.e.-poł. VII w. n.e.). W ukształtowaniu sztuki Achemenidów, spadkobierczyni kultur irańskich, dużą rolę odegrały wpływy Asyrii, Urartu, Babilonu, Elamu, Egiptu i częściowo Grecji; wnosząc niewiele własnych idei twórczych, sztuka perska tego okresu połączyła elementy obcych kultur w harmonijną całość; była to sztuka dworska, nacechowana uroczystą powagą i monumentalizmem, świadcząca o potędze władców. W architekturze wyróżniały się wspaniałe założenia pałacowe (Suza, Persepolis, Pasargady) z wielkimi salami audiencyjnymi (apadanami), wspartymi na kolumnach z kapitelami w kształcie 2 protom, reprezentacyjnymi schodami zdobionymi reliefami, bramami dekorowanymi postaciami uskrzydlonych byków o ludzkich głowach; ściany zdobiono glazurowaną cegłą lub kamiennymi reliefami (ortostaty); groby królewskie kuto w skale (Naghsz-e Rustam); odrębny typ stanowi grobowiec Cyrusa II Starszego w Pasargadach; wolno stojące mauzoleum na podwyższeniu; typowym sanktuarium były ołtarze ognia. Rzeźbę reprezentował głównie relief (sceny wojenne, dworskie, kultowe itp.) o kompozycji pasowej i hieratycznym ustawieniu postaci, przedstawianych z profilu; ornamentyka roślinna i motywy zwierzęce; wysoki poziom rzemiosła artystycznego (m.in. toreutyka, wyroby jubilerskie i gliptyka).
Sztuka okresu Seleukidów (1. poł. III w. p.n.e.) jest na ogół mało znana; nawiązywała do tradycji miejscowych i wzorów greckich – zachowały się ruiny świątyń, drobna plastyka, reliefy naskalne; monety. Od poł. III w. p.n.e. do 1 ćwierci III w. n.e. Persja była częścią państwa Partów, a jej kultura artystyczna weszła w krąg sztuki Partów. Ostatnią fazą rozwoju sztuki perskiej była sztuka Sasanidów (226-651/652), dworska, na wysokim poziomie artystycznym, łącząca elementy sztuki perskiej z wpływami innych kultur; nastąpił wówczas wielki rozwój architektury miejskiej; miasta zakładano najczęściej na planie koła (Firuzabad) lub prostokąta (Biszapur) i otaczano murami obronnymi; budynki wznoszono z kamienia, cegły palonej i suszonej; pałace odznaczały się monumentalnością i symetrią układu (Biszapur, Sarwestan, Firuzabad); wnętrza ich zdobiły malowidła ścienne, mozaiki i reliefy (w układzie pasowym, hieratycznym i izokefalicznej manierze) w stiuku; tematem przedstawień są sceny symbol. przekazania władzy królowi, triumfy oraz walki; w końcowym okresie panowania Sasanidów (VI w. n.e.) pojawiły się także reliefy ze scenami polowań i doskonale oddanymi przedstawieniami zwierząt (w grocie Tagh-e Bostan) oraz nieliczne okazy rzeźby pełnej; rozkwit miniaturowego malarstwa książkowego; wspaniałe wyroby rzemiosła artystycznego (prace w metalu, szkło, tkaniny wełniane i jedwabne). Podbój arabski (651) nie zniszczył całkowicie sztuki Sasanidów, która wywarła silny wpływ na kształtującą się sztukę islamu; wiele jej elementów przejęła również sztuka bizantyjska, a za jej pośrednictwem także średniowieczna Europa.
Muzyka.
W starożytności muzyka perska wchłaniała elementy kultur muzycznych Mezopotamii, Grecji, Indii; największy jej rozkwit przypadł na XIII-XVI w.; spotęgowało się wtedy oddziaływanie muzyki perskiej na kraje sąsiednie, m.in. Turcję. Muzykę perską cechuje jednogłosowość, bogactwo gatunków epickich i lirycznych, dominacja muzyki kameralnej, kunsztownie ozdabiane melodie, złożone rytmy; teoria tej muzyki porządkuje zasady tworzenia melodii wg modeli tonalno-melodycznych (12 podstawowych makamów) oraz wzorów rytmicznych. Do tradycyjnych instrumentów perskich należą: harfa, cymbały, lutnie (tar, setar, ud), smyczkowy kemancze, odmiany fletu, klarnetu i oboju oraz bębny. Mimo zahamowania rozwoju muzyki perskiej w XVIII w., do czasów współczesnych są kultywowane w Iranie jej tradycje, równocześnie z nurtem muzyki współczesnej, nawiązującej do muzyki europejskiej. Od 1967 do wybuchu rewolucji irańskiej były organizowane w Szirazie i Persepolis festiwale muzyki współczesnej.
Nowa encyklopedia powszechna PWN
© Wydawnictwo Naukowe PWN SA
Literatura polecana:
Aischylos, Persowie, Warszawa 1954
Bukowski Wojciech, Iran-Irak, islam, wojna i polityka, MON
Dul Jan, Rewolucja Chomeiniego, Młodzieżowa Agencja Wydawnicza – Warszawa 1990
Giełżynski Wojciech, Byłem gościem Chomeiniego, Warszawa 1981
Giełżyński Wojciech, Rewolucja w imię Allaha, Warszawa 1979
Giełżyński Wojciech, Szatan wraca do Iranu, Warszawa 2001
Herodot, Dzieje, Czytelnik 2002
Kapuściński Ryszard, Podróże z Herodotem, 2005
Kapuściński Ryszard, Szachinszach, Warszawa 2000
Kalabiński Jacek, Iran – nowe mocarstwo?, Warszawa 1977
Ksenofont, Wyprawa Cyrusa, Warszawa 2003
Machalski Franciszek, Od Cyrusa do Mossadeka, Warszawa 1960
Machalski Franciszek, Wędrówki irańskie, Wiedza Powszechna 1960
Małowist M., Tamerlan i jego czasy, Warszawa 1985
Olbrycht Marek, Aleksander Wielki i świat irański, Rzeszów 2004
Olmstead A.T., Dzieje imperium perskiego, Warszawa 1974
Paczkowska Ilona, Cesarstwo Iranu, Warszawa 1977
Przewoźnik Adam, Polskie cmentarze wojenne w Iranie, Warszawa 2002
Robinson Francis, Historia świata islamu, Warszawa 2001
Składanek Bogdan, Historia Persji t. I, Warszawa 1999
Składanek Bogdan, Historia Persji t. II, Warszawa 2003
Wolski Józef, Dzieje i upadek imperium Seleucydów, Kraków 1999
Wolski Jozef, Iran siedziba imperiów w starożytności I. Achemenidzi, Ossolineum, Wrocław 1986
Wolski Jozef, Iran siedziba imperiów w starożytności II. Arsacydzi, Ossolineum, Wrocław 1988