Do 1914 Persja. W czasie I wojny światowej (mimo ogłoszenia neutralności) teren walk między wojskami brytyjskimi i rosyjskimi oraz niemieckimi i tureckimi; upadek ekonomiczny, nasilenie ruchów społecznych i narodowowyzwoleńczych. W 1919 układ z Wielką Brytanią o pomocy militarnej i finansowej – faktyczny protektorat brytyjski; spowodował silny opór społeczny i wzrost nastrojów antybrytyjskich (sprzeciw wyraziły też USA i Francja); założenie Irańskiej Partii Komunistycznej, powstania zbrojne (m.in. w Azerbejdżanie Irańskim i Chorasanie) kierowane przez komunistów, proklamowanie sowieckiej republiki w Gilanie; 1921 przewrót wojskowy wyniósł do władzy oficera Rezę Chana, który 1925 (po obaleniu dynastii Kadżarów) ogłosił się szachem, przybierając imię Reza Szah Pahlawi (zapoczątkował dynastii Pahlawi); 1921 układ irańsko-brytjski został anulowany; zawarto układ irańsko-sowiecki (rząd sowiecki zrzekał się wszystkich przywilejów w Iranie uzyskanych przez cara i anulował irańskie długi, zachował prawo wysłania swych oddziałów do Iranu w “pewnych okolicznościach”). Reza Szah zaczął wprowadzać reformy zmierzające do budowy nowoczesnego państwa, wzmocnienia władzy centralnej i konsolidacji kraju; jednocześnie tłumił ruchy separatystyczne; w polityce zagranicznej – kierunek antysowiecki, przy jednoczesnych próbach uniezależnienia się od wpływów brytyjskich, nawiązanie współpracy gospodarczej i politycznej z III Rzeszą. W 1935 zmieniono urzędową nazwę państwa na Iran. Od wybuchu II wojny światowej teren infiltracji hitlerowskich Niemiec; wkroczenie wojsk sowieckich (na podstawie układu z 1921) i brytyjskich (od 1942 również amerykańskich).

Wobec porażki polityki proniemieckiej – abdykacja Rezy Szaha na rzecz syna, Mohammada Rezy Pahlawi; 1943 Iran wypowiedział wojnę Niemcom; deklaracja mocarstw o niepodzielności i niepodległości Iranu (1943 konferencja w Teheranie). Wzrost aktywności lewicy irańskiej, przede wszystkim na terenach zajętych przez wojska sowieckie (1941 powstanie Ludowej Partii Iranu – Tude) i pod koniec wojny 1945-46 utworzenie autonomicznych republik w Azerbejdżanie Irańskim oraz Kurdystanie, które zostały zlikwidowane po wycofaniu się wojsk ZSRR. Od 1945 członek ONZ. Rywalizacja między kapitałem amerykańskim i brytyjskich o rynek Iranu. W 1949-51 masowy ruch na rzecz nacjonalizacji nafty irańskiej (czołowa rola Frontu Narodowego, kierowanego przez M. Mosaddegha), III 1951 uchwała rządu premiera Mosaddegha o nacjonalizacji przemysłu naftowego; 1953, z inspiracji brytyjskiej, wojskowy zamach stanu (uwięzienie Mosaddegha), wzrost wpływów USA (m.in. 1954 porozumienie z Międzynarodowym Konsorcjum Naftowym); 1955 przystąpienie Iranu do paktu bagdadzkiego; 1963 umowa z ZSRR o współpracy gospodarczej i technicznej; zatwierdzenie inspirowanego przez Mohammada Rezę Szaha projektu ograniczonej reformy rolnej za odszkodowaniem, przyznanie praw wyborczych kobietom, powstanie Partii Nowego Iranu popierającej program reform (tzw. białej rewolucji); w polityce wewnętrznej – rozbudowa aparatu policyjnego, więzienie i torturowanie działaczy opozycji (zwłaszcza Tude); 1964 krwawe zajścia spowodowane polityką reform; 1966 liczne procesy polityczne; 1967 zwycięstwo w wyborach Partii Nowego Iranu. W wojnie izraelsko-arabskiej 1967 Iran stanął po stronie krajów arabskich; mimo formalnego uczestnictwa w bloku wojskowym CENTO i przymierza wojskowego z USA Iran starał się prowadzić własną politykę wewnętrzną (m.in. 1973 ustawa o pełnej nacjonalizacji przemysłu naftowego) i zagraniczną (współpraca z krajami obozu komunistycznego). W 1971 w ruinach Persepolis uroczyście obchodzono 2500-lecie założenia monarchii perskiej (udział 69 państw, m.in. Polski); 1973-75 nasilił się opór społeczeństwa wobec polityki szacha, metod rządzenia i realizacji programu reform, które miały przekształcić Iran w nowoczesne państwo; w opozycji znaleźli się zarówno konserwatyści muzułmańscy, dla których reformy społeczne były zbyt śmiałe, jak i opozycja lewicowo-demokratyczna, dla której rządy te były zbyt despotyczne. W 1975 rozwiązano partie polityczne, a na ich miejsce utworzono jedną Partię Odrodzenia Narodowego Iranu – Rastachiz; nasiliły się represje wobec opozycji (działalność tajnej policji SAWAK).

W 1976-78 kryzys wewnętrzny i wzrost aktywności opozycji zmusiły szacha do przywrócenia systemu wielopartyjnego oraz powołania rządu wojskowego; I 1979 szach pod naciskiem opozycji opuścił Iran (zm. 1980 na emigracji), przekazując władzę Radzie Regencyjnej. Przywódca opozycji muzułmańskiej, ajatollah R. Chomejni, utworzył Irańską Radę Rewolucyjną, a po powrocie do kraju z emigracji we Francji przejął władzę i utworzył Tymczasowy Rząd Rewolucyjny. Nowe władze ogłosiły nacjonalizację mienia należącego do szacha i rodziny cesarskiej; zerwały stosunki z Izraelem i RPA. W III i IV 1979 zaktywizowały się ruchy wyzwoleńcze, przede wszystkim w Kurdystanie, Azerbejdżanie Irańskim oraz w Beludżystanie. 1 IV 1979 proklamowanie Islamskiej Republiki Iranu; wg konstytucji uchwalonej XII 1979 Iran stał się państwem opartym na zasadach islamu i prawie religijnym – szari’acie; zaczęto tworzyć republikańskie struktury konstytucyjnej władzy w Iranie – I 1980 wybrano pierwszego w dziejach Iranu prezydenta (A. Bani Sadr); wybory do parlamentu (Madżles), nacjonalizacja kluczowych resortów gospodarki; zbrojne wystąpienie Kurdów i innych mniejszości narodowych dążących do autonomii. W 1980 USA zerwały stosunki dyplomatyczne z Iranem, konflikt wywołało uwięzienie (jako zakładników) 66 obywateli amerykańskich po ataku na ambasadę USA (XI 1979); zostali oni wypuszczeni I 1981, dzięki mediacji rządu Algierii. W VII 1980 rozwiązanie Irańskiej Rady Rewolucyjnej (kompetencje prawodawcze Rady przejął parlament, wykonawcze – prezydent i rząd), powołanie Rady Strażników Rewolucji Islamskiej, czuwającej nad zgodnością ustaw z prawem islamu. We IX 1980, po wieloletnich napięciach na granicy iracko-irańskiej, Iran został zaatakowany przez Irak, co zapoczątkowało wojnę iracko-irańską. W 1981 zaostrzył się konflikt dotyczący zasady niepodzielności władzy świeckiej i religijnej pomiędzy prezydentem a fundamentalistami muzułmańskimi z Partii Republikii Islamskiej (PRI); VI 1981 parlament pozbawił prezydenta władzy; Bani Sadr uciekł do Francji, gdzie została utworzona Narodowa Rada Oporu w celu obalenia w Iranie władzy teokratycznej. W samym Iranie nasiliły się walki między zwolennikami a przeciwnikami byłego prezydenta (m.in. zamachy bombowe). W 1981 na urząd prezydenta parlament wybrał muzułmańskiego teologa A. Chameneiego, potwierdzając tym polityczno-religijną jedność władzy sądowniczej, ustawodawczej i wykonawczej. Stanowisko irańskich szyitów, zmierzających do wykorzystania wojny iracko-irańskiej i rozszerzenia rewolucji muzułmańskiej na Irak, wywołało zaniepokojenie w rządzonych przez sunnitów państwach Zatoki Perskiej, które zwiększyły swoją pomoc dla Iraku. Iran już wspierał finansowo i militarnie uaktywniające się bojówki partii Hezbollah w Libanie i organizacje ruchu oporu w Afganistanie (głównie szyickie). Konflikt Iranu z Irakiem nabrał tym samym aspektów wewnątrzarabskich, zwł. że kraje tzw. Frontu Odmowy (Syria, Libia, Algieria, Jemen Południowy.) oraz OWP zadeklarowały swe poparcie dla Iranu. Wojna z Irakiem, jakkolwiek w znacznym stopniu zjednoczyła społeczeństwo irańskie podzielone na płaszczyźnie polityki wewnętrznej, nie osłabiła walki przeciwko opozycji i nie usunęła głębokich podziałów i rozbieżności istniejących wewnątrz fundamentalistów, a dotyczących główie walki o władzę. W 1982 władze Iranu rozpoczęły wzmożoną akcję zwalczania partyzantki antyrządowej, w wyniku wykrycia spisku przeciwko rządowi na karę śmierci został skazany były minister spraw zagranicznych, S. Ghobzadeh; zaostrzyła się rywalizacja między ugrupowaniami prawicowymi i lewicą muzułmańską. W 1984 w wyniku konfliktu z Irakiem pogłębiły się w Iranie trudności gospodarcze (zwiększono zakupy sprzętu wojskowego, spadły wpływy ze sprzedaży ropy naftowej); przysparzały ich także setki tysięcy uciekinierów z ogarniętego wojną Afganistanu (mimo otrzymanej zagranicznej pomocy finansowej). Pomimo tych trudności rząd przystąpił do realizacji pierwszego planu 5-letniego, dążąc do uzyskania samowystarczalności w rolnictwie.

W 1988 podpisano rozejm kończący wojnę z Irakiem; 1990, po inwazji Iraku na Kuwejt, podpisano z Irakiem układ pokojowy (przywracający w zasadzie stan sprzed wojny) i nawiązano stosunki dyplomatyczne między obu krajami. Rząd Iranu oficjalnie potępił inwazję iracką, jednak stanowczo protestował przeciwko militarnej interwencji państw zachodnich i blokadzie Iraku. Po śmierci ajatollaha Chomejniego (1989) przywódcą religino-politycznym został A. Chamenei. W czasie wojny nad Zatoką Perską (1990-91) Iran zachował ścisłą neutralność. Po kapitulacji Iraku Iran przyjął tysiące uciekinierów z Iraku – Kurdów i szyitów irackich, których powstania były tłumione z całą bezwzględnością przez wojska Saddama Husajna (Irak oskarżał Iran o popieranie powstańców). Iran otrzymał międzynarodową pomoc dla uciekinierów oraz zaczął wychodzić z izolacji politycznej, nawiązując ponownie kontakty z państwami Zachodu i USA oraz krajami arabskimi (m.in. negocjował w sprawie uwolnienia zakładników amerykańskich przetrzymywanych przez fanatyczne szyickie ugrupowania w Libanie). W latach 90. prezydent Rafsandżani rozwijał politykę ograniczonego otwarcia na zewnątrz; V 1996 wybory parlamentarne – zwycięstwo sił konserwatywnych; 1997 w wyborach prezydenckich wygrał (z konserwatywnym przewodniczącym parlamentu A.A. Natekiem Nurim) umiarkowany M. Chatami (70% głosów) zmierzający do dialogu z Zachodem i ograniczenia restrykcyjnej polityki wewnętrznej; XII 1997 w Teheranie odbyły się obrady Organizacji Konferencji Islamskiej – zbliżenie z państwami arabskimi; 1998 rząd Iranu zdystansował się do wyroku śmierci wydanego na S. Rushdiego, czemu sprzeciwiają się, dominujące m. in. w parlamencie, siły konserwatywne; IX 1998 konflikt z Afganistanem wywołany śmiercią w Afganistanie kilkunastu dyplomatów irańskich; w latach 90. Iran wspierał finansowo muzułmanów w Bośni i Hercegowinie oraz postsowieckich państwach Azji Środkowej.

Nowa encyklopedia powszechna PWN C Wydawnictwo Naukowe PWN SA